Zasadniczo spółka z ograniczoną
odpowiedzialnością nie może nabywać własnych udziałów. Obejmowanie własnych
udziałów jest możliwe jedynie w wyjątkowych sytuacjach i wyłącznie z zachowaniem
określonych warunków. Zgodnie z art. 200 kodeksu spółek handlowych wyjątek
stanowi nabycie:
- w drodze egzekucji na zaspokojenie
roszczeń spółki, których nie można zaspokoić z innego majątku wspólnika,
- w celu umorzenia udziałów oraz
- w innych przypadkach przewidzianych w ustawie
Z artykułu 200 k.s.h. wynika zasada, że udziałowcem spółki nie może zostać podmiot, który pomimo formalnej odrębności jest faktycznie od niej uzależniony. Zakaz ten wynika z wyjątkowej sytuacji, jaka powstaje po nabyciu własnych udziałów przez spółkę. Dysponując własnymi udziałami staje się ona niejako wspólnikiem. Jest to stan niepożądany, kumulowanie ról spółki i wspólnika zagraża interesom pozostałych wspólników i wierzycieli. Nabywanie własnych udziałów przez spółkę byłoby także zjawiskiem szkodliwym dla wierzycieli, ponieważ oznaczałoby obniżenie faktycznej wartości spółki.
Od zasady
tej istnieją trzy podstawowe wyjątki przewidziane przez ustawodawcę.
Po pierwsze spółka może nabywać własne udziały w drodze egzekucji na zaspokojenie swoich
roszczeń, których nie można zaspokoić z innego majątku wspólnika. Wiąże
się to z sytuacją, w której spółce przysługują roszczenia wobec własnego
wspólnika, a prowadzone postępowanie egzekucyjne nie daje innej możliwości ich
zaspokojenia niż tylko w ten sposób, że spółka nabędzie własne
udziały. Udziały nabyte tą drogą spółka może posiadać najdłużej przez rok,
licząc od dnia nabycia. Jeśli nie uda się ich w tym czasie odsprzedać, to
należy je umorzyć. Zgodnie z art. 200 § 2 k.s.h. jeżeli udziały, nabyte w
drodze egzekucji zgodnie z § 1, nie zostaną zbyte w ciągu roku od dnia nabycia,
powinny być umorzone według przepisów dotyczących obniżenia kapitału zakładowego, chyba że w spółce został utworzony, w
celu umorzenia udziałów, specjalny kapitał rezerwowy.
Następnym wyjątkiem jest możliwość nabycia udziałów własnych w celu ich umorzenia. W
praktyce instytucję umorzenia udziałów często wykorzystuje się w przypadkach
wychodzenia wspólników ze spółki, jeżeli nie ma zainteresowanych zakupem
zbywanych przez nich udziałów. Umowa o
nabycie udziałów własnych spółki z o.o. w celu umorzenia może być zawarta m.in.
jako umowa
sprzedaży, zamiany lub darowizny. O charakterze prawnym konkretnej czynności
decyduje przede wszystkim jej treść. Treścią umowy zawieranej pomiędzy
wspólnikiem a spółką jest zobowiązanie wspólnika do przeniesienia udziałów na
spółkę i uprawnienie do żądania wynagrodzenia za udział. W umowie należy
wyraźnie wskazać, że nabycie udziałów następuje w celu ich umorzenia. Udziały
nabyte w spółce z o.o. w celu umorzenia nie mogą być przedmiotem dalszego
obrotu. Spółka nie może zbywać wspólnikom lub osobom trzecim udziałów nabytych
w celu umorzenia. Wobec powyższego umowa zawierana pomiędzy wspólnikiem a
spółką powinna być zakwalifikowana jako umowa o nabycie udziałów w celu
umorzenia. Umorzenie
reguluje art. 199 k.s.h., który wyodrębnia też jego dwa rodzaje: dobrowolne i
przymusowe. Wspólnik może także wyrazić zgodę na
umorzenie udziału bez wynagrodzenia, dokonując nieodpłatnego zbycia udziałów.
Ostatnim, najbardziej ogólnie ujętym wyjątkiem jest nabycie własnych
udziałów przez spółkę w innych przypadkach
przewidzianych w ustawie. Należy do nich np.
nabycie udziałów własnych przez spółkę
przejmującą w procesie fuzji (art. 515 § 2 k.s.h.) czy przy podziale spółki (art. 541 § 5 k.s.h.).
Naruszenie zakazu nabywania własnych udziałów przez spółkę powoduje, że czynność prawna prowadząca do nabycia udziałów jest bezwzględnie nieważna, a także może rodzić odpowiedzialność karną członków zarządu spółki z o.o. przewidzianą w art. 588 k.s.h. (grzywna, kara ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do 6 miesięcy). Przestępstwo przewidziane w art. 588 k.s.h. można popełnić jedynie z winy umyślnej. W istocie bez znaczenia dla odpowiedzialności ponoszonej przez członka zarządu lub likwidatora jest okoliczność, czy nabycie udziałów nastąpiło w wyniku ich własnego działania, czy też jedynie wiedzieli oni o niedozwolonym nabyciu udziałów i nie sprzeciwili się temu.
Źródła:
Kodeks spółek handlowych
Kawałko Agnieszka, Umorzenie udziałów w
spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, Kraków 2009
Kidyba Andrzej, Kodeks spółek
handlowych, Komentarz aktualizowany LEX 2015
