Dokonanie przez spadkodawcę darowizny w zasadzie zawsze powoduje, że osoba uprawniona będzie mogła domagać się od darczyńcy zapłaty należnego jej zachowku.
Należy zacząć od tego, czym jest zachowek. Zachowek jest świadczeniem pieniężnym i odpowiada 1/2 lub 2/3 wartości udziału w spadku, jaki dana osoba otrzymałaby, gdyby dziedziczyła na podstawie ustawy (udział 2/3 przysługuje małoletnim bądź trwale niezdolnym do pracy). Zachowek przysługuje zstępnym (tj. rodzicom, wnukom, prawnukom itp.), małżonkowi, rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani z ustawy.
Zwrócono się do mnie z następującym problemem. Spadkodawczyni E.K. na podstawie umowy darowizny zawartej w formie aktu notarialnego darowała nieruchomość na rzecz swego syna M.K. W akcie notarialnym znajduje się zapis, zgodnie z którym E.K. oświadcza, iż darowizna nie podlega zaliczeniu na schedę spadkową. E.K. nie zostawiła żadnego majątku. Dzieci E.K. zwróciły się do swego brata M.K. o zapłatę należnego im zachowku. Ten, powołując się na treść aktu notarialnego, odmówił zapłaty, argumentując, że w takiej sytuacji zachowek rodzeństwu się nie należy.
Jego stanowisko jest niesłuszne. Zapis zwalniający z obowiązku zaliczenia na schedę spadkową uczyniony czy to w umowie darowizny, testamencie, czy w jakikolwiek inny sposób nie zwalnia z obowiązku zaliczenia ww. darowizny przy obliczaniu należnego spadkobiercom zachowku – zgodnie z art. 993 k.c. W myśl powołanego przepisu „Przy obliczaniu zachowku (…) dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę”.
Brak majątku spadkowego nie wyłącza możliwości doliczenia darowizn, gdyż w takim wypadku podstawę obliczenia zachowku stanowić będzie wartość darowizn uczynionych przez spadkodawcę. Należy zauważyć, że „spadkodawca (darczyńca) nie ma wpływu na doliczanie darowizn (nie może wyłączyć określonych darowizn spod działania zasady doliczania). Doliczenie nastąpi także wtedy, gdy przedmiot darowizny w chwili otwarcia spadku już nie istnieje lub nie znajduje się w majątku obdarowanego. Doliczanie darowizn stwarza możliwości obliczenia i dochodzenia zachowku, jeżeli nawet wartość aktywów spadkowych w chwili otwarcia spadku jest równa zeru; por. wyr. SN z 7.7.1964 r. (I CR 691/63, OSNCPiUS 1965, Nr 9, poz. 143)” [prof. dr hab. M. Pazdan w: Kodeks cywilny. Komentarz do art. 450-1088. Tom II, red. prof. dr hab. Krzysztof Pietrzykowski].
