Zapłata zachowku jest ustawowym obowiązkiem spadkobiercy testamentowego lub osoby obdarowanej przez spadkodawcę. Wprowadzając przepisy art. 991 i n. k.c. ustawodawca chciał bowiem zabezpieczyć interesy najbliższej rodziny zmarłego (rodziców, małżonka i dzieci). Nie oznacza to, że spadkobierca testamentowy czy obdarowany w każdej sytuacji będzie musiał zapłacić odpowiednią kwotę tytułem zachowku.
Podstawowym sposobem uniknięcia zapłaty zachowku jest wydziedziczenie. Przyczyna wydziedziczenia nie może być jednak dowolna i musi wynikać z testamentu. Polskie prawo cywilne mówi o 3 przyczynach tj. gdy uprawniony do zachowku:
1. dopuścił się wobec spadkodawcy lub bliskiej mu osoby umyślnego przestępstwa przeciwko zdrowiu, życiu, wolności lub rażącej obrazy czci,
2. wbrew woli spadkodawcy, postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
3. uporczywie nie dopełniał wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Innym z możliwych sposobów uniknięcia zapłaty zachowku jest zawarcie z przyszłym spadkobiercą umowy o zrzeczeniu się praw do spadku. Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego i ma ten skutek, że zarówno potencjalny spadkobierca jak i jego spadkobiercy (zstępni) nie będą dziedziczyć po spadkodawcy, a także nie będą mogli domagać się zapłaty należnego po nim zachowku. Zmiana umowy o zrzeczenie się dziedziczenia jak i jej rozwiązanie również powinny być zawarte w formie aktu notarialnego - pod rygorem nieważności. Cechą takiego sposobu uniknięcia obowiązku zapłaty zachowku jest dobra wola uprawnionego. Prawo polskie dopuszcza także zawarcie samodzielnej umowy o zrzeczenie się zachowku.
Sposobem uniknięcia zapłaty zachowku nie jest przekazanie majątku za życia w formie darowizny, gdyż ta podlega zaliczeniu przy ustalaniu substratu zachowku (o czym pisałam we wcześniejszym artykule). Najskuteczniejszym sposobem uniknięcia obowiązku zapłaty zachowku jest zawarcie umowy dożywocia. Umowa taka polega na przeniesieniu własności nieruchomości, albo jej części na nabywcę w zamian za zapewnienie dożywotniego utrzymania. Zawiera ją w formie aktu notarialnego zbywca z nabywcą tego prawa. Zapewnienie utrzymania polega na tym, że osobę która oddała lokal, w zamian za dożywocie, przyjmuje się do mieszkania, jako domownika, dostarcza się mu wyżywienia, mieszkania, światła, opału, zapewnia się odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie. Natomiast po śmierci osoby uprawnionej sprawia się jej własnym kosztem pogrzeb, odpowiadający zwyczajom miejscowym. Należy pamiętać, że jeśli taka umowa jest zawarta dla pozoru lub ma na celu obejście prawa, może zostać uznana za nieważną. Dlatego też ze szczególnie dużą dozą ostrożności należy traktować umowy o dożywocie zawierane między małżonkami, gdyż są oni z mocy prawa zobowiązani są do wzajemnego „alimentowania się”, zapewnienia utrzymania, opieki i troski.
Także po śmierci spadkodawcy osoby uprawnione do zapłaty zachowku mogą bronić się przed jego zapłatą powołując się na zasady współżycia społecznego (niegodność dziedziczenia). Nadto, roszczenie o zachowek nie będzie przysługiwało małżonkowi wyłączonemu od dziedziczenia w trybie artykułu 940 k.c., czyli w sytuacji, gdy spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu z winy małżonka i żądanie to okazało się uzasadnione. Również spadkobierca, który spadek odrzucił nie może domagać się zachowku.
Podsumowując, spadkodawca ma prawne możliwości kreowania kręgu osób uprawnionych do dziedziczenia po nim i uprawnionych do zachowku. Może on także tym majątkiem rozdysponować jeszcze za życia w sposób unicestwiający potencjalne roszczenia o zachowek. W razie pytań i wątpliwości, jak w najlepszy sposób zabezpieczyć interesy spadkobiercy i oszczędzić rodzinie niepotrzebnych kłopotów najlepiej skonsultować się z prawnikiem.
