Zaliczanie darowizn oraz zapisów
windykacyjnych na schedę spadkową (tj. wartość udziału danego spadkobiercy w
spadku) ma niezwykle istotne znaczenie w postępowaniu o dział spadku po zmarłym
spadkodawcy. W literaturze przedmiotu wskazuje się, że przyjęcie zasady
zaliczania darowizn jest rezultatem przyjęcia idei równego traktowania
wszystkich dzieci spadkodawcy oraz jego małżonka. Jeżeli więc niektóre z dzieci
lub małżonek uzyskały pewne korzyści za życia spadkodawcy, powinno się to
uwzględnić przy dokonywaniu działu spadku (E. Skowrońska-Bocian, J. Wierciński,
Kodeks cywilny. Komentarz. Spadki).
Na skutek zastosowania zasady zaliczenia darowizn na poczet schedy
spadkowej niektórzy ze spadkobierców mogą zostać w ogóle wyłączenie ze
postępowania o dział spadku, tzn. mogą niczego nie otrzymać. Dlatego tak
istotne jest skorzystanie z tej instytucji i odniesienie się wprost do
przepisów ją regulujących. I tak, zgodnie z art. 1039 Kodeksu Cywilnego
§ 1. Jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między
zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie
zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy
darowizn oraz zapisów windykacyjnych, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z
okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze
zwolnieniem od obowiązku zaliczenia.
§ 2. Spadkodawca może włożyć obowiązek zaliczenia darowizny lub zapisu windykacyjnego
na schedę spadkową także na spadkobiercę ustawowego niewymienionego w
paragrafie poprzedzającym.
§ 3. Nie podlegają zaliczeniu na schedę spadkową drobne darowizny zwyczajowo w
danych stosunkach przyjęte.
Co istotne, zaliczenie darowizn obowiązuje jedynie w
przypadku dziedziczenia ustawowego oraz wówczas gdy stronami postępowania są
zstępni i małżonek spadkodawcy (ewentualnie ich zstępni lub nabywcy udziałów w
majątku spadkowym).
Przepisy regulujące zaliczanie darowizn oraz zapisów windykacyjnych
(art. 1039 k.c. i 1041 k.c.) mają charakter względnie obowiązujący, a zatem
spadkodawca może zwolnić określoną darowiznę lub zapis windykacyjny z obowiązku
zaliczenia w ten sposób, że:
- może zwolnić zstępnego lub małżonka od obowiązku zaliczenia darowizny, która
w braku zwolnienia podlegałaby zaliczeniu (art. 1039 § 1 in fine k.c.);
zwolnienie może wynikać z okoliczności towarzyszących darowiźnie albo z
oświadczenia spadkodawcy zawartego w umowie darowizny lub testamencie
- może włożyć obowiązek zaliczenia darowizny także na spadkobiercę ustawowego,
na którym obowiązek ten z mocy prawa nie ciąży (np. na brata spadkodawcy
względem małżonka spadkodawcy - art. 1039 § 2 k.c.).
Instytucja zaliczenia darowizn przy dziedziczeniu ustawowym ma
realizować dorozumianą wolę spadkodawcy. Oprócz darowizn na schedę podlegają
zaliczeniu także inne korzyści, jakie otrzymał spadkobierca od spadkodawcy.
Jedne z nich wymienia ustawa (np. koszty utrzymania lub wychowania, jeśli
przekraczają przeciętną miarę w danym środowisku - art. 1043 k.c.), co do
innych przyjmuje się zaliczalność na schedę w drodze wykładni niektórych
przepisów.
Judykatura i piśmiennictwo przedmiotu wypowiedziały się za
zaliczalnością korzyści w następujących przypadkach:
- nabycia nieruchomości przez spadkobiercę w drodze zasiedzenia, jeżeli
podstawą objęcia jej w posiadanie, które doprowadziło do zasiedzenia, było
nieformalne wydzielenie mu tej nieruchomości przez spadkodawcę, albo jeżeli
podstawą objęcia w samoistne posiadanie był dokonany między spadkobiercami
nieformalny dział spadku (uchwała SN z dnia 15 grudnia 1969 r. III CZP 12/69,
OSNCP 1970/3 poz. 39, postanowienie SN z dnia 15 listopada 1968 r. III CRN
257/68, OSPiKA 1970/1 poz. 5)
- nabycia nieruchomości wchodzącej w skład gospodarstwa rolnego, nabytej
przez spadkobiercę z mocy art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r.
jeżeli spadkobierca uzyskał jej posiadanie przed 4 listopada 1971 r. na
podstawie zwartej ze spadkodawcą nieformalnej umowy darowizny albo na podstawie
zawartej bez zachowania wymaganej formy umowy o dział spadku (postanowienie SN
z dnia 23 października 1975 r. III CRN 281/75, OSNC 1976/10 poz. 212);
- nabycia nieruchomości rolnej należącej do spadku, nabytej przez jednego ze
spadkobierców w drodze uwłaszczenia na podstawie art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 26
października 1971 r., jeżeli podstawą jej objęcia w posiadanie przez
spadkobiercę było nieformalne wydzielenie mu tej nieruchomości przez
spadkodawcę np. tytułem wyposażenia, bądź też faktyczny tj. nieformalny dział
spadku, w tym również objęcie nieruchomości w okolicznościach wskazujących na
to, że chodzi o objęcie w posiadanie na poczet schedy spadkowej (uchwała SN z
dnia 7 grudnia 1983 r. III CZP 60/83, OSNCP 1984/7 poz. 108.); o zaliczeniu
takich darowizn mówi przepis art. 9 ustawy z dnia 26 października 1971 r.
stanowiąc, że nieruchomość, którą rolnik objął w posiadanie na podstawie umowy
darowizny zawartej bez prawem przewidzianej formy, nie narusza przepisów
kodeksu cywilnego o zaliczaniu darowizn na poczet schedy spadkowej;
W doktrynie istnieją spory, czy zaliczeniu na schedę spadkową
podlega wartość nieodpłatnie przekazanego następcy gospodarstwa rolnego w celu
uzyskania emerytury lub renty na podstawie ustawy z 27 października 1977 r. i
ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 7 lutego 2014
r. (III CZP 114/2013, LexPolonica nr 8183878) przyjął, że wartość gospodarstwa
rolnego przekazanego spadkobiercy (następcy) w drodze umowy zawartej w trybie
art. 52 ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz
innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. 1977 r. Nr 32 poz. 140
ze zm.) nie podlega zaliczeniu na należną temu spadkobiercy schedę spadkową na
podstawie art. 1039 k.c. Podobny pogląd dotyczy umowy przekazania zawartej w
trybie ustawy z 1982 r.
Nie ma natomiast jednoznacznego stanowiska, jak kwalifikować umowę przekazania gospodarstwa rolnego zawartą w trybie przepisów ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (t.j. Dz. U. z 1993 r. Nr 71 poz. 342 z późn. zm.). Skrótowo można powiedzieć, że jeśli strony wyraźnie nadały takiej umowie formę darowizny i wskazały, że gospodarstwo rolne "darują" swojemu następcy, to taka umowa zostanie zaliczona na poczet schedy spadkowej (zob. np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 23 maja 2013 r., I ACa 157/13).
Nie ma także jednolitego stanowiska odnośnie umowy zawartej w trybie przepisów
Rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania
pomocy finansowej na uzyskiwanie rent strukturalnych objętej planem rozwoju
obszarów wiejskich z 30 kwietnia 2004r. (Dz. U. Nr 114, poz. 1191). Sąd
Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z dnia 9 stycznia 2013 r. (sygn. akt I ACa
714/12) - na tle sprawy o zachowek - wskazał, że taka umowa może być traktowana
jako odrębny niż darowizna typ umowy, w konsekwencji nie będzie uwzględniania
zarówno przy ustalaniu zachowku jak i zaliczaniu darowizn na schedę spadkową. W
tej kwestii nie ma jednak zgody. Na szczególną uwagę zasługuje przeciwstawny
wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 21 września 2012r. (sygn. akt V ACa
672/12), który w obszernym uzasadnieniu wskazał, dlaczego umowę przekazania
gospodarstwa za rentę strukturalną należy kwalifikować jako umowę darowizny.
Zaliczenie darowizn jest operacją rachunkową dokonywaną w ramach
działu spadku. Zgodnie z art. 1040 k.c., Jeżeli wartość darowizny lub
zapisu windykacyjnego podlegających zaliczeniu przewyższa wartość schedy
spadkowej, spadkobierca nie jest obowiązany do zwrotu nadwyżki. W wypadku takim
nie uwzględnia się przy dziale spadku ani darowizny lub zapisu windykacyjnego,
ani spadkobiercy zobowiązanego do ich zaliczenia. Innymi słowy, takiego
spadkobiercy nie uwzględnia się w dziale spadku, przyjmując, że za życia
spadkodawcy otrzymał należną sobie schedę w postaci darowizny, ewentualnie
zapisu windykacyjnego.
Warto dodać, że jeśli spadkobierca nie otrzymał za życia
spadkodawcy darowizn podlegających zaliczeniu na schedę spadkową lub były one
niskie w stosunku do darowizn otrzymanych przez pozostałych spadkobierców, zaś
spadkodawca nie zostawił praktycznie żadnego majątku, spadkobiercy przysługuje
roszczenie o zachowek (art. 991 i nast. k.c.).