Od 17 sierpnia 2015 r. obowiązuje rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego (dalej: „rozporządzenie”). Nowe regulacje mają na celu ułatwić obywatelom UE, w tym obywatelom Polski, załatwianie transgranicznych spraw spadkowych. Rozporządzenie wiąże 25 państw członkowskich UE, w tym Polskę, za wyjątkiem Danii, Irlandii i Wielkiej Brytanii. Rozporządzenie dotyczy wszelkich spraw spadkowych, czyli spraw dotyczących dziedziczenia po osobach zmarłych. Rozporządzenie stosuje się do spraw spadkowych po osobach zmarłych od dnia 17 sierpnia 2015 r.
Rozporządzenie wprowadza jako zasadnicze kryterium ustalania prawa właściwego dla spraw spadkowych ostatnie miejsce zwykłego pobytu spadkodawcy, niezależnie od obywatelstwa spadkodawcy czy miejsca położenia majątku spadkowego. Jest to istotna różnica w stosunku do dotychczasowego stanu prawnego w Polsce wedle którego prawem właściwym było prawo państwa obywatelstwa. Warto dodać, że miejscem zwykłego pobytu jest miejsce, które stanowi „stałe centrum interesów życiowych spadkodawcy”. Jest to pojęcie nieostre, więc ważną rolę odgrywa wola spadkodawcy (rzeczywista lub planowana długość pobytu), a także czas trwania i regularność obecności zmarłego w danym państwie oraz warunki i powody tej obecności, określenie miejsca będącego centrum życia rodzinnego i społecznego.
Spadkodawca może dokonać zmiany wyboru prawa wybierając jako prawo właściwe dla jego sprawy spadkowej - wyłącznie - prawo państwa, którego jest obywatelem w chwili wyboru lub w chwili śmierci. Wyboru prawa dokonuje się przez złożenie stosownego oświadczenia. Może to być część testamentu albo samodzielne oświadczenie w formie wymaganej dla testamentu. Z oświadczenia powinno wyraźnie wynikać, że spadkodawca wybiera określone prawo jako prawo właściwe dla spadku po nim.
Zmianie uległy również zasady jurysdykcji w sprawach spadkowych, czyli zasady, według których ustala się, sądy którego państwa członkowskiego Unii Europejskiej są właściwe do załatwienia danej sprawy. To zagadnienie reguluje art. 4 Rozporządzenia, wedle którego: Sądy państwa członkowskiego, w którym zmarły miał swoje miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci, mają jurysdykcję do orzekania co do ogółu spraw dotyczących spadku. Za państwo członkowskie należy uważać tylko takie państwo członkowskie, które zostało związane treścią rozporządzenia spadkowego. Nie ma przy tym znaczenia obywatelstwo spadkobierców, jak i – co do zasady – miejsce położenia spadku (w państwie członkowskim lub poza granicami UE). Jest to istotna różnica w stosunku do dotychczasowego stanu prawnego w Polsce, wedle którego o właściwości decydowało to, czy spadkodawca w chwili śmierci był obywatelem polskim lub miał w Polsce miejsce zamieszkania bądź zwykłego pobytu lub w Polsce znajdował się majątek spadkowy bądź jego znaczna część.
Zasada ta nie obowiązuje jeśli zmarły za życia wskazał, że prawem regulującym dziedziczenie po nim ma być prawo innego państwa członkowskiego, którego obywatelstwo posiadał, a wszyscy uczestnicy postępowania spadkowego wszczętego przed sądem właściwym zawarli tzw. umowę prorogacyjną (pisemną, datowaną i sygnowaną podpisami lub w formie elektronicznej), w której ustaliły, iż wyłączną jurysdykcję do orzekania w sprawie dotyczącej spadku mają sąd lub sądy tego państwa członkowskiego. Wówczas sąd właściwy ze względu na miejsce zwykłego pobytu zmarłego powinien uznać się za niewłaściwy.
Ponadto, w sytuacji gdy spadkodawca wskazał prawo państwa członkowskiego (którego był obywatelem) regulujące dziedziczenie po nim, sąd właściwy może również na wniosek jednej ze stron postępowania stwierdzić brak swojej jurysdykcji, jeżeli uzna, że sądy państwa członkowskiego, którego prawo wybrano, mają lepsze możliwości orzekania w danej sprawie spadkowej, biorąc pod uwagę okoliczności praktyczne tej sprawy spadkowej takie jak miejsce zwykłego pobytu stron oraz położenie składników majątku.
Z zakresu stosowania Rozporządzenia wyłączono sprawy podatkowe, celne i administracyjne, a zatem elementy stosunków prawnospadkowych o charakterze publicznoprawnym. To prawo krajowe nadal będzie ustalać m.in. sposób naliczania i płacenia podatków czy innych należności o charakterze publicznoprawnym, bez względu na to, czy są to podatki, które były należne od zmarłego w chwili śmierci, czy jakiegokolwiek rodzaju podatki związane z dziedziczeniem, należne ze spadku.
Rozporządzenie powołuje również szereg wyjątków o charakterze szczególnym, które nadal będą podlegać regulacjom krajowym, jak np. kwestia ustalania stanu cywilnego osób fizycznych, stosunków rodzinnych oraz stosunków uznawanych zgodnie z prawem krajowym za stosunki mające porównywalne skutki ze stosunkami rodzinnymi (a zatem np. związki partnerskie), ocena zdolności prawnej (zdolność dziedziczenia) i zdolności do czynności prawnych (możliwości pozostawienia prawnie ważnego testamentu), stwierdzenie zgonu i uznanie za zmarłego, testamenty ustne, dziedziczenie udziałów i akcji w spółkach, kwestie darowizn na wypadek śmierci. Ustawodawca unijny z zakresu stosowania rozporządzenia wyłączył także przejście majątku na inne osoby w drodze innej niż dziedziczenie.
Materiały źródłowe:
1. rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego: Dz. Urz. UE L 201 z 27.07.2012 str. 107; sprostowania Dz. Urz. L 344 z 14.12.2012, str. 3 oraz Dz. Urz. UE L 060 z 2.03.2013 str. 140; http://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:02012R0650-20120705&qid=1439191840160&from=PL
